از سالها قبل محمدرضا شجریان به ساختن ساز مشغول بوده است. در اواخر دهه گذشته، وی تعدادی از سازهای ابداعی خود را به جامعه موسیقی ایرانی معرفی کرد. حضور این سازها، تعریفها و انتقادهایی را در پی داشت. در شهریور ماه امسال نیز، نمایشگاهی از سازهای ابداعی قبلی و جدید محمدرضا شجریان، در خانه هنرمندان برگزار میشود. همزمان با برگزاری نمایشگاه سازهای ابداعی محمدرضا شجریان، نظر برخی از سازسازان مطرح و به نام را در مورد کارهای آقای شجریان جویا شدیم.
ایشان باید با کسانی کار کنند که در ساختن سازهای کلاسیک به تکامل رسیدهاند
استاد محمود فرهمند سازنده پیشکسوت تار گفت: «حرکت، حرکت درستی است. مطمئنا سازهای ابداعی هم باید زمان ببرد تا تکامل پیدا کنند. البته ایشان باید با کسانی کار کنند که در ساختن سازهای کلاسیک به تکامل رسیدهاند. تمام فکر شجریان این بود که این سازها در گروه صدای پری بدهند، اما اگر این سازها هارمونیکها را جواب ندهند بیفایده خواهد بود. در ضمن ایشان باید کاربرد این سازها را در ارکستر بدانند، نه اینکه فقط یک سازی بسازند، بعد بگویند ما ابداع کردیم.»
این روند برای چند قرن دیگر باید ادامه پیدا کند تا شاید سازها راه به جایی ببرد
رامین جزایری سازنده مشهور تار و سهتار معتقد است: «در مورد سازهای ابداعی مطلب جدیدی برای گفتن نیست. این آزمایشات زمان زیادی را میبرد. همانگونه که آقای شجریان در روز رونمایی از ساز آخر و افتتاح نمایشگاه جدید گفتهاند که از دو سال قبل نکات بیشتری را یاد گرفته و اجرا کردهاند و حتما همین روند برای چند قرن دیگر باید ادامه پیدا کند تا شاید سازها راه به جایی ببرد، همانگونه که همه سازها در دنیا راهی چنین طولانی را پیمودهاند.»
جزایری از اعضای سابق هیئت مدیره خانه موسیقی، ضمن گلایه از مسئولین این نمایشگاه، افزود: « نکته ای که بسیار آزار دهنده است اینکه خانه موسیقی و خصوصا رئیس شورای عالی آن، مشکلات بسیاری را برای کانون سازندگان ساز فراهم نمودهاند و موجب تعطیلی جلسات آن، فشار برای استعفای رئیس کانون سازسازان و جلوگیری از فعالیت هیئت مدیره قانونی آن شدهاند، که بنظر میرسد تمامی این فشارها برای برگزاری میزگرد انتقادی از سازهای استاد شجریان در سال ۸۸ است. جای آن داشت که هنرمندانی که دم از فرهنگ و آزادی فکر و امثالهم میزنند، تحمل بیشتری را به انتقادات صحیح استادان ساز سازی این کشور که عمر خود را در کارگاهها و نه در صحنه کنسرت گذراندهاند، میداشتند»
اگر سازها خوب بودند نوازندگان مطرح از آنها استفاده میکردند
قباد ملکی سازنده مطرح کمانچه معتقد است: «آقای شجریان در این حوزه بسیار زحمت کشیدهاند و استاد بزرگی هستند، اما متاسفانه عدهای به خاطر بزرگی ایشان در مقابل رویشان از سازهای او تعریف میکنند، ولی پشت سر استاد میگویند سازهایش به درد نمیخورند و قابلیت استفاده ندارند.»
ملکی دربارهی سازهای کششی ساختهی شجریان افزود: « این سازها هنوز در پایین دسته مشکل دارند و در اصطلاح گز میزنند. البته ما این مشکل را در کمانچه هم داریم و علت اصلی پوست به کار رفته در ساز است که هنوز راه حلی برای آن ارائه نشده و در سازهای شجریان هم فکری به حال این مشکل نشده است.»
قباد ملکی که نوازندگان مطرحی چون اردشیر کامکار با سازهای ساخت وی بر روی صحنه حاضر میشوند، افزود: «سازهای ابداعی شجریان در حال حاضر از کیفیت بالایی برخوردار نیستند، چرا که اگر این سازها از کیفیت قابل قبول و هم چنین رنگ صدایی خاصی برخوردار بودند، نوازندههای بزرگ سازهای کششی مثل کامکار، فرج پوری و … با آنها مینواختند.»
سازهای ایشان صدادهی مطلوبی ندارند
محسن راسخ سازنده به نام سنتور گفت: «من به شخصه کارهای ایشان را نمیپسندم و باید ببینیم اساتید و نوازندگان اهل فن نظرشان در مورد این سازها چیست و آیا از این سازها در کارهای خود استفاده میکنند.»
راسخ افزود: «شما هر جعبه و یا قوطیای را که سیم بکشید صدا میدهد، اما باید ببینیم که کیفیت صدادهی به چه صورت هست. به نظر من مدلهایی را که آقای شجریان برای ساخت سازهایشان استفاده کردهاند مناسب نیست و سازهای ایشان صدادهی مطلوبی ندارند.»
حرکت بهتر از سکون است
اما رضا ژاله سازنده تار و سه تار و سازهای ابداعی نظر متفاوتی دارد، وی گفت: «حرکت بهتر از سکون است. به قول خود استاد شجریان ٬ساختن بهتر از نساختن است٬» ژاله گفت: «شجریان ماشاالله طراح خوبی هست و من هم در ساخت چند تا از سازهایشان در انداختن گوشی و گذاشتن خرک و … کمکشان کردم.»
من نباید سازهای شجریان را در نمایشگاه ببینم
بیژن عارفی از سازندگان با سابقه ساز سنتور معتقد است: «آقای شجریان شخص باشعوری است و کارهایش حساب شده است».
وی گفت: «شجریان حدود ۵۰ دفعهای برای سازسازی به کارگاه من آمده بود. اما نمیدانم چرا سازهایش را نیاورد من ببینم، چون بالاخره من ۴۵ سال در ساخت سنتور سابقه دارم و چیزهایی ما از او یاد میگرفتیم و چیزهایی او از ما. آن موقعی که شجریان به کارگاه من میآمد چند تا سنتور ساخته بود که انصافا خوب بودند.»
عارفی افزود: «نمیدانم چرا در ایران اینجوری است! همه کارها در ایران تک بعدی و یک نفره است و به خاطر همین است به جایی نمیرسد. شجریان هم باید سازهایش را به چند صاحب نظر نشان میداد چون بالاخره دو فکر از یک فکر بهتر است. من هم سازهایم را به برومند و پایور نشان میدادم. من که نباید سازهای شجریان را در نمایشگاه ببینم.»
افراد زیادی روی سازهای ابداعی کار کردهاند اما چون رانت نداشتهاند نامی از آنها آورده نمیشود
امیرمنصور رضایی، از دیگر سازندگان جوان و مطرح ساز سهتار، گفت: «آقای شجریان گفتهاند که این سازها را برای گروه ساختهاند، اما جالب اینجاست که غیر از سنتور بقیه سازها پوستی است و میدانیم که در سازهای پوستی ما بحث تغییر کوک را داریم. در ضمن این سازها بر اساس قواعد فیزیکی ساخته نشدهاند و در آنها نسبت کاسه به دسته، شکست دسته به سرپنجه و اندازه کاسه به حجم کاسه رعایت نشده است.»
رضایی افزود: «آقای شجریان چندی پیش گفت: ٬تمام سازسازها نجار هستند٬ و از آن موقع از جایگاه هنریشان عدول کردهاند. در نمایشگاه سازهای ابداعی سال ۸۸ که بنده برگزار کننده آن بودم، حدود ۱۶۰ ساز ابداعی وجود داشت که سازهای آقای شجریان حدود ۸ تا از آنها را تشکیل میداد. این همه آدم روی سازهای ابداعی کار کردهاند، ولی به خاطر اینکه رانت ندارند و از طرف خانه موسیقی و خانه هنرمندان حمایت نمیشوند، نمیتوانند چنین نمایشگاههایی برگزار کنند.»
