کوتاه از تاریخ موسیقی تراپی و شمنیسم (۱)

در میان انواع موسیقی همچون موسیقی نظامی، مذهبی و همچنین موسیقی برای سرگرمی نوعی موسیقی از روزگار باستان تاکنون در میان بخشی از تمدن بشری مطرح بوده که آن را اصطلاحاً موسیقی‌درمانی می‌نامند. موسیقی‌درمانی یا اصطلاحی که ما آن را طی پنجاه سال اخیر در مفهومی کلی‌تر از مقوله درمان با عنوان موسیقی تراپی می‌شناسیم نه‌تنها تأثیرات ملموس و غیرقابل بحث روحی و روانی روی بیماران داشته بلکه جهت بهبود وضعیت جسمی بیماران نیز بکار رفته است. مسئله‌ای که طی سالیان سال موزیسین‌ها، پزشکان و فلاسفه در مورد آن درگیر بوده‌اند. هرچند در طول تاریخ به شکل تأثیر روحی موسیقی پرداخته‌شده ولی جز چند شاخه از اقوام بشری به بخش دوم درمانی موسیقی نپرداخته‌اند.

  • اهمیت موسیقی در تمدن‌های اولیه

در تحقیقات دیرینه شناسان در موضوع موسیقی به روشنی این‌طور اشاره می‌شود که انسان‌های بدوی چنان اهمیتی به موسیقی می‌دادند که آن را هدیه‌ای از جانب خدایان تلقی می‌کردند. به‌گونه‌ای که آیین تدفین خلق‌های سرخ‌پوست، یونانی‏ها، مصریان، چینیان و ترکان با موسیقی همراه بوده است.shaman; شامان; موسیقی درمانی; موسیقی تراپی; شامانیسم;

  • شامان ها به‌عنوان جریان اصلی

در حوزه موسیقی‌درمانی بی‏تردید شامان ها و شامانیزم به‌عنوان جریان اصلی دیده می‌شوند. این مسئله در میان اقوام ساکن سیبری، ترکان باستان در منطقه آسیای میانه و مغول‌های باستان مشهود بوده است. شامان ها یا بخشی‌های زمان باستان که نقش عالم و دانای قبیله را داشته‏اند، به‌عنوان طبیب، با فعالیت‌هایی که نقش واسط بین ارواح و بیمار تلقی می‌شد وظیفه مداوای بیماران قبیله را نیز بر عهده داشتند.

شمنیزم به‌عنوان دین یا باور، جغرافیای وسیعی را شامل می‌شده و شامان در هر خلقی و در هر دوره تاریخی با اسامی مختلفی نامیده شده است.

shaman; شامان; موسیقی درمانی; موسیقی تراپی; شامانیسم;

شامان از مردمان منطقه آلتای حین اجرای مراسم

shaman; شامان; موسیقی درمانی; موسیقی تراپی; شامانیسم;

لباس مخصوص شامان به همراه دف

 

 

 

تونگوزها به وی «سامان یا شمان»، اویغورها «کام، غام یا قام»، مغول‌ها «بو، اوتوگان»، چاووش‌ها «یوم»، قرقیزها و قزاق‌ها «باحسی، باخشی یا باکشی»، و یاقوت‌ها «حامما یا گامما» می‌گفته‌اند.

کام یا قام در لغت به شخصی اطلاق می‌شده که دارای قدرت الهی و ارتباطات ماوراءالطبیعه باشد. معانی دیگری نیز برای لغات مورداستفاده اقوام باستانی برای شمان ها همچون راهب، جادوگر و استاد طبیبان یاد شده است.

بگفته میرچا الیاده، آیین شمنی و درمان بیماری‏ها، از بیماری درمان شده خود شامان ها نشأت می‌گرفته است. توضیحاتی که الیاده درباره درمان بیماری‌ها توسط شامان، نحوه معالجه بیماران و فراوانی بیماری صرع در قطب شمال و سیبری می‌دهد ما را با ریشه‌های شامانیزم و بحث درمان بیماری‌ها بیش‌ازپیش آشنا می‌سازد. این مسئله چرایی گسترش این آیین در مناطق جنوبی سیبری و استفاده از موسیقی به‌عنوان نیروی کمکی برای به خلسه رفتن شامان را بیشتر توضیح می‌دهد.

بشنویم: مراسم شامان های سیبری-قبیله نگاناسان همراه با آواز و موسیقی

بشنویم: ترانه خوانی زنی از قبایل کوچ نشین – تایگا شرق سیبری

  • موسیقی تراپی در اقوام بدوی

shaman; شامان; موسیقی درمانی; موسیقی تراپی; شامانیسم;لئونید پوتاپوف مردم‌شناس معروف روس، در تحقیقات گسترده‌ای که درباره مردمان سیبری و آلتای داشته با اشاره به اقوام شناخته‌شده منطقه به سایر خلق‌ها نیز اشاره می‌کند: «در میان اقوام ایرانی، ترکان آسیای میانه و مغولان که به‌عنوان شامانیست می‌شناسیم، تمسک به خدای آتش حتی قبل از این‌ها نیز وجود داشته است. در میان آلتای ها به آن «اوت انه-ود آنا» گفته می‌شده است.» پوتاپوف به مسئله ارتباط با الهه آتش به‌واسطه آتش میان شامان ها و استفاده از آن برای بهبود بیماری‌ها و همچنین سحر و جادو اشاره می‌کند.

بشنویم: توضیحات و اجرای موسیقیدان اهل آلتای «نوگون شوماروف» طی گفتگو با پژوهشگر روس «اولگا شوتلاندیف»

شامان ها با رقص، ریتم و اصوات غریبی جمع حاضر در مراسم را قانع می‌کردند که مجری این مراسم با ارواح و الهه‌ها ارتباط دارد. حتی استفاده از برخی داروهای اولیه در علم پزشکی همچون استفاده از داروهای گیاهی نیز به همراه رقص و ریتم موسیقی و اصوات غریب شمن همراه بوده است. برخی از این آیین‌ها کماکان و به همان شکل تمدن‌های اولیه اجرا می‌شود.

بشنویم: مراسم شامان از مردمان تونگوز قبیله اولچ – استان آمور روسیه

بشنویم: مراسم شامانی از کوچ نشینان تایگا واقع در شرق سیبری

  • اشکال بدوی مراسم موسیقی‌درمانی در عصر حاضر
shaman; شامان; موسیقی درمانی; موسیقی تراپی; شامانیسم; موسیقی زار

مراسم زار در جزیره قشم – ایران – عکس: مهرداد اسکویی

shaman; شامان; موسیقی درمانی; موسیقی تراپی; شامانیسم; موسیقی زار

مراسم زار در جزیره قشم – ایران – عکس: مهرداد اسکویی

آیین زار که در جنوب شرقی ایران شاهد آن هستیم در اتیوپی و زیمبابوه به شکل تقریباً مشابهی و جهت تشخیص و درمان بیماری‌ها و دور کردن ارواح شیطانی از جسم بیمار اجرا می‌شود.

در کنیا و قبیله مویلا مراسمی تحت عنوان ترانس با جهش‌های مداوم و رقص موزون و نفس‌های عمیق و مکرر با آهنگ‌های جمعی جهت درمان بیماران به اغما رفته اجرا می‌شود.

در ایالات نوادا و کالیفرنیا فرقه‌ای بنام واشو پیوت وجود دارد که با استفاده از موسیقی و ایجاد ارتعاشات منظم و آوازهایی با فرکانس بسیار بالا و صدای سوت سعی در تأثیر فیزیکی در بیماران دارند.

اسکیموها با پوست ماهی و استخوان ماهی یکی از سازهای مورداستفاده شمن ها که همان دف باشد را می‌سازند و با نواختن مداوم آن با استفاده از چوب برای درمان بیماری‌ها به همان شکل اولیه مراسم های شمن ها و همچنین برای شکار استفاده می‌کنند.

  • موسیقی تراپی در منابع عبری

در منابع عبری می‌توان به درمان طالوت اشاره کرد. طالوت پادشاه بنی‌اسرائیل که از هیستری رنج می‌برده با نوای چنگ حضرت داوود شفا پیدا می‌کند. از سایر موارد می‌توان به موضوع حضرت موسی اشاره کرد که میگویند از مصریان موسیقی و موسیقی‌درمانی را فراگرفته بود. موسی بنی‌اسرائیل را در خواندن ادعیه و همچنین مطالعه تورات توصیه به ریتمیک خواندن این کتاب جهت تاثیرگذاری بیشتر آن می‌کند و همچنین بنی‌اسرائیل را به خلق سروده‌هایی از عادات و رخدادهای جمعی دعوت می‌نماید. همچنین زبور خواندن حضرت داوود که میگویند هیچ بشری را توان مقابله با زیبایی صدا و عظمت و تأثیر کلام داوود نبوده است. بااین‌حال موسیقی در منابع عبری عمدتاً به موسیقی در جنگ‌ها (دبورا)، آیین‌های دینی مختلف، سروده‌های مراسم تدفین و سرودهای گلایه در زمان اسارت اشاره می‌کند.

  • موسیقی تراپی در منابع یونان باستان و روم

اساطیر یونان باستان به آپولون به‌عنوان نوازنده چنگ ماهری اشاره می‌کند که هم به‌عنوان الهه موسیقی و هم الهه پزشکی از آن یاد می‌شده است. از نواختن چنگ آپولون به تلاش وی جهت رفع مشکلات مردم و شاد کردن آن‌ها اشاره می‌شود. همچنین اورفیوس پسر آپولون نیز چنگ‌نواز مشهوری بوده است. در یونان باستان به قطعاتی بنام پائئون برمی‌خوریم که به باور مردم آن دوران این قطعات موسیقی باعث تسکین درد و درمان بیماری‌ها می‌شده است.

در سال‌های ۵۰۰ قبل از میلاد مسیح، فیثاغورث، ریاضیدان و فیلسوف شهیر یونانی در مورد درمان بیماری‌ها و تأثیر موسیقی بر بیماری‌ها تحقیقاتی انجام داده و نظریات وی در مورد تأثیر برخی از موسیقی‌ها بر بیماران قابل‌توجه است.

موسیقی به‌عنوان محصول هارمونی اصوات نزد فیثاغورث بزرگ‌ترین عامل بهبود بیماری‌هایی بوده است که به زعم او به خاطر بر هم خوردن هارمونی درونی بدن انسان رخ‌داده است.

از فیثاغورث به‌عنوان اولین نظریه‌پرداز و معرّف تأثیر موسیقی بر درمان بیماری‌ها یاد می‌شود.

همچنین گفته می‌شود بقراط پدر علم طب در ۲۴۰۰ سال پیش، بیماران را به همراه خواندن سرود به‌سوی معابد مشایعت می‌کرده است.

افلاطون نیز در ۴۰۰ سال پیش از میلاد، تأثیر موسیقی بر روح و روان و خلقیات انسانی را موردبررسی قرار داده و اخلاق و کردار زنان و مردان نواحی مختلف آن زمان را بر این اساس طبقه‌بندی می‌کند.

در این میان از دانشمندانی نام‌برده می‌شود که هم پزشک و هم موسیقی‌شناس بوده‌اند. ب.گربئنر از آسکلپیادس، بقراط، گزنوکراتس و آرئتائوس به‌عنوان عالمانی نام می‌برد که برخی از اوقات به خاطر ناکافی بودن علم پزشکی آن زمان به موسیقی جهت درمان پناه می‌برده‌اند.

گزنوکراتس شاگرد افلاطون که وی را بیشتر به‌عنوان فیزیکدان و ریاضی‌دان می‌شناسیم، برای درمان مجانین از صدای سازهایی که بااستخوان اسب یا گیاهان توخالی ابداع کرده بود کمک می‌گرفته است.

در میان نوشته های قدیمی به منابعی برمی‌خوریم که اشاره دارد در روم باستان بیماری‌های صرع، هیستری، بیماری‌های عفونی و نیش حشرات با موسیقی درمان می‌شده است. آسکلپیادس پزشک معروف رومی برای درمان بیماران روانی از موسیقی استفاده می‌کرده است. معبد آسکپیونی که در ازمیر ترکیه بجای مانده است بگفته باستان شناسان محل مداوای بیماران روانی با موسیقی بوده است.

  • موسیقی‌درمانی در منابع مصر باستان

گفته می‌شود پیشرفت موسیقی و طب به‌صورت موازی و مکمل همدیگر در مصر قابل‌لمس بوده است. در میان اسنادی که از پاپیروس‌های دوران دودمان پنجم مصر برجای‌مانده، به بیماری ملکه حامله مصر اشاره می‌شود که برای درمان وی پنج خدایگان و پنج زن نوازنده حاضر می‌شوند.

همچنین در مصر باستان قبل از مراجعه به پزشکان برای بیماران موسیقی نواخته می‌شده و عقیده بر این بوده که موسیقی آن‌ها را قدرتمندتر و جسورتر خواهد کرد.

  • موسیقی‌درمانی در منابع چین باستان

درباره موسیقی تراپی در چین می‌توان به نوشته‌های کنفوسیوس و فیلسوف پیرو او منسیوس اشاره کرد.

پژوهش‌های تاریخی صورت گرفته در چین ما را با اعتقاد به ارتباط مابین زمین و آسمان از طریق موسیقی (که آن را هدف‌دار می‌دانستند) و تأثیر این نواها بر سرنوشت آدمی آشنا می‏کند.

در نوشته‌های منسیوس و کنفوسیوس به پادشاهی بنام چی هونگ تی برمی‌خوریم که عامل اصلاحاتی بزرگ در تمام موارد تأثیرگذار در سطح زندگی مردم این کشور شده بود. پس از مرگ وی موسیقی‌شناسان از دستورات وی در سیستماتیزه کردن موسیقی جهت تاثیرگذاری بر آینده مردم این کشور پرده برمی‌دارند.

در میان نوشته‌ها به این مهم برمی‌خوریم که هنگام برطرف کردن مشکلات مردم در سرای پادشاهی موسیقی نواخته می‌شده است. با این اعتقاد که اگر موسیقی به‌درستی نواخته شود پادشاهی نیز کارش را به‌درستی انجام خواهد داد و اگر موسیقی صحیح نواخته نشود امور مردم به‌درستی پیش نخواهد رفت.

همچنین از پادشاهی بنام چونگ در ۴۰۰۰ سال پیش اسم برده می‌شود که در زمان وی گونگی با صدای بسیار بم بنام لو نواخته می‌شده تا بیماران روانی بهبود یابند.

  • موسیقی‌درمانی در منابع ایران

در تاریخ ایران و اعصار پس از اسلام به نوشته‌های بوعلی سینا برمی‌خوریم که به موضوع مداوای بیماری به‌واسطه موسیقی اشاره می‌کنند.

ابن‌سینا را از نوابغ علم پزشکی قدیم می‌دانسته‌اند. او که از علوم یونانیان نیز بهره برده بود در مورد موسیقی‌درمانی و تأثیر موسیقی بر روح و روان نیز نظرات جالب‌توجهی دارد. در میان نوشته‌های ابن‌سینا راجع به موسیقی و تجزیه‌وتحلیل آن به مسئله تأثیر موسیقی بر اندام جسمانی بدن انسان و لزوم توجه معالج به این مهم برمی‌خوریم.

tacikistan

تصویر یک بخشی به سال ۱۹۲۷ در تاجیکستان

در تاریخ جهانگشای جوینی به مراسم پری خوانی اشاره‌هایی می‌شود که آن را حرکات شگفت‌انگیز پری خوان‌ها می‌نامد. پری خوانی گونه‌ای از مراسم برگرفته از فرهنگ شمنی ست که در ماورا النهر و طی مراسم مشابه خلق‌های شمنیست برای مداوای جن‌زدگان، باد جن‌زدگان و پری زدگان اجرا می‌شده است. در شعر کلاسیک فارسی نیز به این موضوع اشارات زیادی می‌شود.

  • موسیقی‌درمانی در دوران اسلامی

از دانشمندان ایرانی دوران پس از اسلام که به مقوله موسیقی پرداخته‌اند از بوعلی سینا نام بردیم. از جریانات و دانشمندان تأثیرگذار غیر ایرانی دوران پس از اسلام در بحث موسیقی می‌توان به فارابی، ابو یوسف کندی و رساله پنجم جمعیت اخوان‌الصفا و خلان الوفا اشاره کرد.

ابو یوسف کندی

ابو یوسف کندی را می‌توان اولین عالم اسلامی دانست که بدین شکل به بحث موسیقی می‌پردازد. وی را پیرو مکتب تشیع و نخستین فیلسوف اسلامی می‌دانند.

او با نظرات فیثاغورث و عموماً با منابع یونانی آشنا بوده و ازنظر تئوری در مسئله موسیقی آثاری از وی بجای مانده است. این دانشمند عرب با استفاده از حروف ابجد خط نوت مخصوصی را ابداع کرده بود. کندی نیز همچون اکثر دانشمندان اسلامی حوزه موسیقی بر روی عود مطالعاتی داشته و تغییراتی در عود داده است. او سیم‌های چهارگانه عود را به چهار عامل طبیعت تشبیه کرده و سیم جفتی پنجم را به آن اضافه نموده است. ابو یوسف کندی در سه رساله از آثار فراوان خود به موضوع موسیقی پرداخته و با اشاره به عناصر طبیعت و ارتباط آن‌ها با صور فلکی، فصول، روزها و ماه‌ها تأثیرات این‌ها بر جسم انسان را تشریح می‌کند.

فارابی

فارابی را از تأثیرگذارترین دانشمندان حوزه موسیقی می‌دانند. کتاب الموسیقی الکبیر او موضوعات مورداشاره یونانیان را تشریح می‌کند و این مطالب را گسترده‌تر توضیح می‌دهد.

این کتاب در دنیای اسلام و جهان غرب به‌عنوان رساله‌ای جامع در حوزه تئوری موسیقی و فلسفه موسیقی مطرح و شناخته‌شده است. فارابی به انواع موسیقی‌ اشاره‌کرده و تأثیر آن‌ها بر روح و روان آدمی را به سه دسته کلی تقسیم‌بندی می‌کند: نشاط‌آور، خیال‌انگیز، هیجان‌انگیز.

اخوان‌الصفا و خلان الوفا

و اما در بغداد جریان اخوان‌الصفا که رساله‌های ایشان را جزو مطرح‌ترین اسناد علمی قرن چهارم می‌دانند، همچون دانشمندان و فلاسفه هم‌عصر خویش، تحت تأثیر فلسفه یونان قدیم قرار داشتند. در این میان تأثیر فیثاغورث و نظریات وی در مورد موسیقی نیز در رسالات اخوان‌الصفا قابل‌مشاهده است.
اخوان‌الصفا در رساله پنجم خویش به موضوع موسیقی ورود پیدا می‌کنند.

  • موسیقی‌درمانی در سده‌های اخیر

در میان مردمانی که از دیرباز به موسیقی‌درمانی پرداخته‌اند؛ مغول‌ها، ترکان آسیای میانه، مصریان و ترکان امپراتوری عثمانی در سده‌های اخیر همچنان در امر موسیقی‌درمانی فعالیت‌هایی داشته‌اند. چنانچه بیمارستان‌هایی جهت فعالیت پزشکان و اهالی موسیقی جهت مداوای بیماران روانی در عثمانی و مصر ترتیب داده‌شده بود که در این میان می‌توان به مدرسه-شفاخانه بورسا در شهر بورسا، مدرسه-شفاخانه سلیمانیه در استانبول و شفاخانه کالاوون در قاهره اشاره کرد. فعالیت‌هایی که در عصر حاضر نیز توسط گروه‌هایی مثل توماتا و شخص دکتر اوروچ گوونچ ادامه دارد. بااین‌حال برای بررسی موسیقی تراپی و مشاهده آیین‌های شمنی در عصر حاضر اویغورها و قرقیزها گزینه مناسب‌تری به نظر می‌رسند.

بشنویم: موسیقی آسیای میانه از توماتا

درباره موسیقی درمانی خلق های قرقیز و اویغور، سازهای مورد استفاده شمن ها و انجمن های فعال در حوزه موسیقی تراپی، در مجال دیگری صحبت خواهیم کرد.

 

 


3 thoughts on “کوتاه از تاریخ موسیقی تراپی و شمنیسم (۱)

پاسخ دهید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *