مسار در زبان عربی یعنی مسیر و طریق. «مسار» تصویری است از طریقی که جبرانها در آن قدم بر میدارند و با تمام تجربیات شخصی، اجتماعی و جغرافیایی خود شنونده را همراه میسازند. مسار طی طریقی در جادهای با اصوات پر رمز و راز عود است.
قطعهی مسار (Masar) یک قطعهی مینیمال است که با تریوی عود اجرا شده است. در ابتدا قدرت فیگور ملودیک آن هر شنوندهای را مجذوب خود میکند. نکتهی جالب و متمایزکنندهٔ این قطعه، ساده بودن ملودی و در عین حال عمیق بودن آن است. شنونده با توجه به تکرارهای متوالی یک الگوی ملودی از شنیدن آن خسته نمیشود و در نتیجه این قطعه با روایتی کاملاً مینیمال شنونده را مجذوب خود می کند. «جبرانها» در ادامه با بسط و گسترش هنرمندانه و واریاسیونهای مختلف و استفاده از تکنیک تکرار، حالات مختلف این ملودی را با رنگهای مختلف ارائه میدهند. سادگی این ملودی و همچنین سادگی بسط و گسترش آن در عین استفاده از تکنیکهای مختلف ساز عود این قطعه را شنیدنیتر میکند. آهنگساز این قطعه در هر مرحله تم جدیدی به قطعه اضافه نمیکند و از واریاسیونهای مختلف برای پیش بردن روند داستانی این ملودی رمزآلود بهره میبرد که این حسن سلیقه بر زیبایی قطعه افزوده است. در عوض از واریاسیونهای مختلف در سازبندی، تمپو، دینامیک و ریتم بهره برده شده که در ذیل به تفصیل به آن میپردازم.
۱. قطعه با حالتی خرامان با تمپویی آرامتر از معتدل (Andante) شروع میشود. گویی شکوهی پنهان در آن متجلی است و با شنیدن ابتدای قطعه، انسان خود را در دشت کویری تصور می کند که با عمیق شدن در آن مبهوت دنیای پر رمز و راز جهان اطرافش میشود. در ابتدا عودنوازان در یک محدودهی صوتی، تمی ثابت (فیگور ملودی محوری) را مینوازند که متر آن متر کشیده ۲۴/۴ است و بعد از ملودی اصلی اول، از سه موتیف در متر ۱۲/۴ تشکیل شده است.*
۲. در پی تکرار دوم سنج، یکی از نوازندگان، تم را در یک اکتاو بالاتر با گروه تکرار میکند که در ادامهی آن سازهای کوبهای و خود صدا (نظیر سنج) نیز به قطعه اضافه میشوند.
۳. در ادامه الگوی ریتم قطعه با حفظ تم اصلی ملودی تغییر میکند، نوازندگان، دو الگوی ریتم متفاوتِ نزدیک به هم را، در دو خط موازی می نوازند، در حالیکه ریتم تم اصلی همچنان ثابت است و قطعه با هیجان بیشتری به پیش میرود و دینامیک یا شدت نواخت بالا میگیرد و ریتم حالت ترکیبی به خود میگیرد.
۴. نقش ساز کوبهای با اجرای ریتمی که عود اجرا میکند، بیشتر میشود. همچنین دینامیک قطعه در روندی افزایشی به راه خود ادامه داده و تمپوی قطعه به صورت تدریجی افزایش مییابد.
۵. دوباره الگوی ریتم قطعه با واریاسیون جدیدی شکل میگیرد و تمپو افزایشی محسوس پیدا میکند.
۶. عودها خطهای مختلف را به همراه هم اجرا میکنند. دو عود تم اصلی را اجرا میکنند و دیگری با خط ملودی جدا با ریتم سرزندهتر و پاساژهای متوالی، بخشهای مختلف تم اصلی را به هم وصل میکند.
۷. تمپو باز افزایش پیدا کرده و یکی از عودها به صورت بداهه تم را همراهی میکند و با اجرای ریزهای متوالی قطعه را به اوج و پایان آن نزدیک میکند.
قطعه در جملهبندیاش در ابتدا میتواند به صورت میزان نمای ۲۴/۴ نگارش شود که این الگو را A نامیدهام و الگوی بعدی که در میزان ۱۲/۴ هست که با تغییرات سکانسی به B پریم و B زگوند تبدیل می شود. در الگوی ذیل فرم ملودیک کل قطعه به صورت کامل نمایش داده شده است؛ در حقیقت الگوی A دوبار تکرار میشود و همزمان الگوهای B، B پریم و B زگوند نیز دو بار تکرار میشوند و خود این روند نیز ۶ بار تکرار میشود و فقط در تکرار هفتم است که الگوی A حذف شده و فقط الگوی دوم اجرا میشود. در مجموع با وجود سادگی و تکرار مداوم ملودی تغییرات مداوم سازبندی، تمپو، دینامیک، ریتم و استفاده از تکنیکهای مختلف باعث شده قطعه چندان تکراری به نظر نرسد.
پینوشت:
* میتوان متر این قطعه را در ۳/۴ هم دید.
