وقتی از ساز عود سخن به میان میآید، نام یک شخص این ساز را همراهی میکند، در حقیقت بی هیچ شکی بدون حضور وی ساز عود امروز در چنین جایی از روند تکاملی خود حضور نداشت و شاید راهی بسیار متفاوت را طی میکرد. این شخص کسی جز منیر بشیر، عود نواز افسانهای عراقی نیست.
تاریخ دقیق تولد منیر بشیر به درستی روشن نیست و بین سالهای ۱۹۲۸ تا ۱۹۳۰ عنوان شده است، او در موصل در خانوادهای آشوری متولد شد. پدرش مباحث ابتدایی عود را از پنج سالگی به وی آموخت. بشیر در ۶ سالگی به بغداد رفت و در آنجا به کنسرواتوار بغداد به سرپرستی شریف محیالدین حیدر (تارگان) وارد شد و به تحصیل شیوههای عودنوازی پرداخت، در سالهای آینده بر روی شیوههای سنتی عودنوازی نیز تحقیقاتی انجام میداد و نهایتاً در ۱۹۵۱ همزمان با سردبیری در رادیو، کرسی تدریس در مرکز تازه تاسیس هنرهای زیبای بغداد را به دست آورد.
در سالهای جوانی وی به کشورهای عربی دیگر همچون لبنان سفر کرد که حاصل این اتفاق عضویت در گروه خواننده مشهور عرب فیروز بود، در همین سالها دیگر بشیر به نقطه اوج موسیقی خود نزدیک میشد و کنسرتهای تکنوازی خود را در استانبول و چندین شهر اروپایی برگزار کرد. اما در انتهای دهه پنجاه میلادی و به تبع شرایط سیاسی عراق وی وطن را ترک کرد. بعد از مدتی حضور در لبنان به بوداپست پایتخت مجارستان نقل مکان کرد و تابعیت این کشور را تا پایان عمر به دست آورد. منیر بشیر در سالهای حضور در مجارستان به کنسرواتوار فرانس لیست رفت و تحت نظر زولتان کدای دکترای موسیقی خود را در ۱۹۶۵ دریافت کرد. در دهه هفتاد و همزمان با به قدرت رسیدن حزب بعث در عراق بشیر به واسطه چندین عامل از جمله شرایط مذهبی، غیر سیاسی بودن و همچنین شناخته شدن درکشورهای عربی و اروپایی به همکاری با وزارت فرهنگ دعوت شد و این همکاری تا دهه ۸۰ با برگزاری «فستیوال بینالمللی رقص، موسیقی و تئاتر بابِل» ادامه داشت.
منیر بشیر، فیروز و برادران رحبانی
پیرو تحقیقات وی بر روی موسیقی سنتی عراق و بهخصوص مقامات عربی، همچنین به واسطه تعلیمات زولتان کدای در زمینه موسیقی فولک* وی شیوهای از عودنوازی را ارائه کرد که به طور کل عودنوازی جهان و همچنین موسیقی عربی را دستخوش تغییرات عظیم و بنیادی کرد.
عودنوازی منیر بشیر ار نظر کلی دارای ۵ مشخصهی اساسی است:
۱-تکنوازی عود پایه موسیقی منیر بشیر است. پیش از وی عودنوازان بزرگ کمتر به تکنوازی عود میپرداختند و عملاً گاهی در کنسرتهای خود همراه با ارکسترهای کوچک و بزرگ قطعهای را به تکنوازی ساز اختصاص میدادند اما منیر بشیر اکثر کارهای خود را به صورت ساز تنها ارائه کرد و عملاً یک تنه باعث شد تا امروز تکنوازی عود امری متداول و مرسوم شناخته شده و عودنوازان به راحتی در سراسر جهان کنسرتهای تکنوازی خود را برگزار کنند و مخاطب را برای چند ساعت صرفاً با یک ساز جذب موسیقی خود کنند.
۲-بشیر جز در سالهایِ ابتداییِ فعالیتِ موسیقاییِ خود، پس از فارغ التحصیلی، هیچگاه با خوانندگان همکاری نکرد، وی نسبت به حضور المانهای موسیقی پاپ غربی در موسیقی عربی معترض بود و عامل اصلی این اتفاق را خوانندگان مشهور عرب میدانست، بنابراین با ارائه موسیقی سازی و بهخصوص تکنوازی، اعتراض خود را به موسیقی خوانندهمحور با عمل خود نمایان کرد. اعتراضی که در کشور ما نیز هر از چندگاهی مطرح میشود اما عملاً کمتر موزیسینی توانایی رهایی از این پدیده را دارد.
۳-منیر بشیر بر خلاف بزرگان پیش از خود توجه بسیار کمی به ریتم دارد و عملاً پایهی اساس و شالوده کارهای وی بعد ملودیک است. بیشتر مخاطبان عام موسیقی به محض شنیدن نام موسیقی عربی یاد موسیقیهای ریتمیک رایج عربی همراه با رقص مشهور عربی یا Belly Dance میافتند و عملاً شکل دیگری از موسیقی اعراب را نشنیدهاند. منیر بشیر یکی از کسانیاست که به شکل عملی تلاش کرده نوع دیگری از موسیقی عربی که در آن کمتر به عنصر ریتم اهمیت داده میشود بپردازد. البته این بدان معنا نیست که منیر بشیر اساساً کار ریتمیک ارائه نکرده است. علاوه بر آلبومی که وی با گروه موسیقی سنتی عراقی خود ارائه کرده و در آن عنصر ریتم نقش پررنگی دارد وی در آلبوم عود در سرزمینهای عربی که قطعات فولکلور سرزمینهای مختلف عربی است و آلبوم Rhythms & Melodies به مبحث ریتم نیز پرداخته است.
۴-پایه گذاری موسیقی بر اساس مقامات عربی از ویژگیهای مهم موسیقی منیر بشیر است. پیش از منیر بشیر نوازندگان زیادی از مقامات عربی در کارهای خود بهره میبردند اما مقامات کمتر رکن موسیقی آنان بوده است. اما در موسیقی منیر بشیر فارغ از بداههنوازیها که همه بر اساس مقامات عربی نواخته میشوند قطعات مشهور ساخته شده توسط وی نیز بر پایه مقامهای موسیقی عربی است، به عنوان مثال قطعه مشهور جنگ و صلح که در مقام نهاوند ساخته شده است.
بشنوید: قطعهی جنگ و صلح، تنظیم برای عود و ارگ کلیسایی در کنسرت بوداپست
۵-منیر بشیر در شیوه اجرا نیز به یکی از سنتهای اصیل مشرق زمین یعنی بداههنوازی اهتمامی ویژه داشت و اکثر آثار وی در فرم تقسیم یا همان بداههنوازی نواخته شده است. منیر بشیر بر خلاف بسیاری از موزیسین بزرگ پیش از خود که قطعات از پیش آماده را مینواختند و گهگاهی در بین آثارشان کار بداههای هم ارائه میکردند به بداههنوازی پرداخته است و گهگاهی آثار از پیش آماده را اجرا کرده است.
بشنوید: قطعه بداهه نوازی در مقام کردی
این ۵ مشخصهی اساسی که منبعث از موقعیت جغرافیای و مذهبی خانواده وی نیز بود باعث شد وی مبدع سبکی شود که در عین داستانگویی با ساز عود تفکر مخاطب را به شدت برمیانگیزد، اتفاقی که عملاً تا قبل از منیر بشیر کمتر در موسیقی عربی رخ داده بود.
منیر بشیر یکی از قلههای روند تکاملی چند هزار سالهی ساز عود است. او علاوه بر تغییرات پایهای در شیوه عودنوازی، تغییرات و ابداعاتی در دیگر بخشها نیز داشته است.
ابداع عود خرک متحرک
منیر بشیر در سالهای حضور در بغداد در همکاری با یکی از مشاهیر عودسازی زمان خود یعنی محمد فاضل حسین دست به تغییراتی در ساختمان عود زد. یکی از این مهمترین تغییرات جایگزینی خرک متحرک به جای خرکهای ثابت مرسوم بوده است. این شکل خرک باعث شفافتر و تیزتر شدن صدای عود شد که عملاً برای تکنوازی و شیوهی مورد استفاده منیر بشیر استفاده شایانی داشت و امروزه نیز کسانی که در عودنوازی سبک عراق فعالند -مانند نصیر شمه- از این نوع عود استفاده میکنند.
تغییر در شکل سوراخهای صفحه
عودهای امروزی شامل ۳ سوراخ -یک سوراخ بزرگ و دو سوراخ کوچک- بر روی صفحه خود هستند. اغلب این سوراخها به شکل دایره طراحی میشدند اما منیر بشیر با مطالعات و آزمونهای خود با جایگزینی سوراخهایی با شکل بیضی به جای دایره تغییر دیگری در ساز ایجاد کرد که این باعث ایجاد حجم صدای بیشتر در ساز شد و عملاً برای سبک نوازندگی وی بسیار مفید بود و امروزه نیز اینگونه عودها به شکل گستردهای در مکاتب مختلف عودنوازی همچون عراق و سوریه استفاده میشود.
ویدئوی دستنوشتههای منیر بشیر برای محمد فاضل در مورد طرح عود جدید
تغییر در کوک ساز و جایگیری سیمها
به طور معمول کوک عودهای عربی به شکل (D2 G2 A2 D3 G3 C4) است و همچنین در بعضی مواقع F2 جایگزین G2 میشود اما منیر بشیر به واسطه نوازندگی مقامات کوک خاصی را برای خود ابداع کرده بوده است. این کوک که به شکل (C3 D3 G3 C4 F4 F2) است با کوکهای گذشته عربی متفاوت است و در شیوه نوازندگی مقام باعث سادگی کار نوازنده میشود، عمر بشیر فرزند منیر بشیر نیز همچنان از این شیوه برای نوازندگی خود استفاده میکند.
تغییر در زخمهزنی
به صورت سنتی برای نوازندگی عود از مضرابهایی از جنس شهپر عقاب استفاده میشده است که این به دلیل سنگینی و شیوه دست گرفتن مضراب باعث کند شدن نوازنده و عدم توانایی نوازندگی با سرعت بالا است. منیر بشیر بر پایه آموختههای خود از موسیقی فلامنکو شیوهای از نوازندگی با انگشتها را ابداع کرد. امروزه بسیاری از نوازندگان عود همچون نصیر شمه و عبادی الجوهر و دیگران از این تکنیک در نوازندگی ساز خود بهره میبرند.
گسترش امکانات نوازندگی ساز
به واسطه کوتاهی دستهی عود بسیاری از نوازندگان ساز عود از انگشتگذاری در قسمتهای پایینتر از دسته هم استفاده کردهاند اما یکی از مهمترین کسانی که باعث شده تا این شیوه فراگیر و مرسوم شود منیر بشیر است، عملاً با این شیوه امکانات نوازندگی بیشتری در اختیار نوازندگان عود قرار گرفته است. همچنین منیر بشیر از تکنیکهایی مانند فلژولت که لزوماً متعلق به موسیقی مقامی نیست را نیز در نوازندگی خود استفاده میکند.
تاثیرپذیری از موسیقیهای دیگر
منیر بشیر در کنار تأکید بر سنتهای موسیقی عربی و مقامات هیچگاه گرفتار تنگنظری و خشکمغزی نشد و علاوه بر ابداعات فراوان در ابزارها و شیوههای عودنوازی به آموختن موسیقی دیگران پرداخت و در نهایت با تأثیری که از آنها گرفته بود دست به آفرینش موسیقی زد. در دو آلبوم منیر بشیر به دو موسیقی کلاسیک هندی و همچنین موسیقی فلامنکو پرداخته است و تلاش کرده با تأثیر از این نوع موسیقی آثاری را در موسیقی عربی عرضه کند. عملا پس از این اتفاقات تلفیق موسیقی عربی با هندی و همچنین تلفیق موسیقی عربی با فلامنکو و استفاده فراوان از تکنیکها و ریتمها و ملودیهای فلامنکو در موسیقی عربی به وفور ضورت گرفته است. عمر بشیر فرزند منیر بشیر از کسانیست که در تلفیق موسیقی عربی و فلامنکو در این سالها فعالیت فراوانی داشته است.
بشنوید: ملکهی آندلس از آلبوم دونوازی عود (منیر بشیر و عمر بشیر)
منیر بشیر به واسطه تغییرات و تأثیر خود بر شیوه عودنوازی یکی از مشهورترین عودنوازان تاریخ محسوب میشود، او سالها موسیقی خود را در سراسر جهان عرضه کرد و اکثر کارهای ضبظ شده او در اروپا تولید شده و به جهانیان عرضه شده است. او یکی از اولین موزیسینهای عرب است که به شکل جدی فرای مرزهای خاورمیانه به فعالیت پرداخته و مورد توجه مخاطبان اروپایی قرار گرفته و توانسته راه را برای نسل پس از خود برای ورود به موسیقی جهان هموار کند.
برای منیر بشیر القاب فراوانی چون پادشاه عود و پیامبر عود در نظر گرفتهاند اما حقیقت این است که کمتر چهرهای چون او در موسیقی خاورمیانه بروز کرده است، چهرهای که علاوه بر ارائه موسیقی اصیل و پر محتوا، ابداعاتی فراوان در زمینهساز تخصصی خود انجام داده باشد، شاگردان توانا و پر آوازه نیز تربیت کرده باشد و همچنین در کشورهای اروپایی نیز مشهور باشد.
وی در سالهای پس از جنگ خلیج(فارس) در مجارستان ساکن شد، او در سالهای پایانی عمر نشان یونسکو و همچنین نشان شوالیه فرانسه را دریافت کرد و نهایتاً وی در سال ۱۹۹۷ در بوداپست مجارستان در گذشت.
پینوشت:
* زولتان کدای در کنار بلا بارتوک در زمینه موسیقی فولک مجارستان کار کرده بود و در زمینه استفاده از موسیقی فولک و سنتهای موسیقی تاثیراتی بر بشیر گذاشته بود.
سلام استاد.مطلب زیبا وکاملی بود.خواهشمنداست قبول زحمت فرموده ودرموردبادربزرگترایشان(مرحوم جمیل البشیر)نیزمطالبی درسایت قراردهید.ممنون